Te hoge Antilliaanse verwachtingen? Knops doel is dat landen hun autonomie straks wél kunnen dragen

Bonaire, Sint Eustatius en Saba (de BES) werden bijzondere gemeenten van Nederland. Aruba, dat al een status aparte had, Curaçao en Sint Maarten gingen verder als drie autonome landen binnen het Koninkrijk. Lange onderhandelingen gingen daaraan vooraf. 

Maar toen de nieuwe staatkundige constructie op 10 oktober 2010 een feit was, kon de champagne open. De schulden van de eilanden waren gesaneerd, het historisch beladen dossier kon voor jaren de kast in. Wensdenken, zo bleek al snel. De begroting van dit jaar stelt zelfs ‘dat de landen Curaçao, Aruba en Sint Maarten het niet alleen redden’.

Geen champagne dus op de werkkamer van staatssecretaris van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties Raymond Knops, en niet alleen omdat hij niet van champagne houdt. ‘De hoge verwachtingen zijn niet uitgekomen’, zegt Knops (CDA). De teleurstellende uitkomst is volgens hem deels bepaald door de structuur, waarin elk eiland zijn eigen relatie met Nederland kreeg. Knops: ‘Maar voor een ander deel is de teleurstelling zeker ook verklaarbaar door hardnekkige cultuurverschillen.’

Om met de structuur te beginnen: het kleine Saba (1.900 inwoners) doet het binnen het Koninkrijk uitstekend. ‘Voor mij het bewijs dat het kan’, zegt Knops. ‘Fascinerend. Na orkaan Irma in 2017 was de boel daar binnen de kortste keren opgeruimd.’ Bonaire (21 duizend inwoners) was problematischer, maar sinds een bestuursakkoord tussen Nederland en Bonaire in 2018 is er vooruitgang in vooral  infrastructuur, sociale woningbouw en goed bestuur.

Op de rit

Van de kleine drie was de relatie met Sint Eustatius (3.100 inwoners) het moeilijkst. Daar greep de Nederlandse overheid in 2018 in op grond van ‘bestuurlijke verwaarlozing’. Knops: ‘Over de hele linie was sprake van achterstallig onderhoud. Geen jaarrekeningen, helemaal niets voldeed aan de normen.’ Inmiddels zijn verkiezingen voor een nieuwe eilandsraad aanstaande. ‘Maar het heeft heel veel inspanning gekost om alles weer op de rit te krijgen.’

Dan de drie autonome landen: Curaçao (156 duizend inwoners), Aruba (112 duizend) en Sint Maarten (41 duizend). Eigenlijk waren de relaties na 10-10-10 al snel gespannen, maar sinds covid-19 lopen de emoties wel heel hoog op. De economie van de landen, grotendeels afhankelijk van toerisme, is geheel ingestort. De overheden hebben geen reserves, de werkloosheid is schrikbarend hoog.

Nederland helpt voor tientallen miljoenen met medische zorg en voedselpakketten voor 70 duizend hulpbehoevenden. Dat zijn giften. Maar de steunpakketten die Nederland biedt, zijn leningen waaraan voorwaarden worden verbonden. Op de derde ronde steunpakketten (ter waarde van zo’n 500 miljoen euro), zitten de onderhandelingen al maanden vast.

In een brief aan de Kamer schreef Knops dat het kabinet inderdaad voor ‘een onorthodoxe aanpak’ heeft gekozen. Een ‘hervormingsentiteit’, met uiteindelijk drie door Nederland benoemde bestuurders, moet de komende zes jaar toezicht houden op hoe het te verstrekken geld wordt besteed. Uiteraard klonk het verwijt van rekolonisatie, maar vooral ook de vraag of het rijke Nederland niet wat coulanter kon zijn. En dan komen de cultuurverschillen om de hoek kijken.

Waarom zit u er zo hard in?

‘Ik vind niet dat ik er te hard inzit. Ik ben drie jaar geleden volstrekt neutraal in dit dossier terechtgekomen. Ik ben getroffen door de kansen die er zijn. Maar ik zie ook dat de bal soms driekwart jaar voor open doel ligt. Dan denk ik: waarom schieten jullie hem er niet in? Los het op! Dat begrijp ik niet. Dan vind ik dat ik daar iets van moet zeggen en ik spreek nu eenmaal niet met meel in de mond.’

Past u nu in feite het model-Sint Eustatius toe op de drie landen?

‘Nee, Sint Eustatius is een bijzondere gemeente van Nederland, daar kon dat. Bij de drie autonome landen hebben we geen titel om in te grijpen. Zij vragen om hulp, wij zijn bereid die te verlenen. We stellen wel voorwaarden. Omdat het om Nederlands belastinggeld gaat, maar ook omdat ik ervan overtuigd ben dat het helaas niet goed komt als we alles hetzelfde blijven doen zoals we het al deden.’

Wat moet er anders?

‘De landen moeten hun overheid goed gaan inrichten, belasting innen, korten op de soms idiote salarissen in de publieke sector en zorgen dat de sterkste schouders de zwaarste lasten dragen. De verschillen tussen arm en rijk zijn veel te groot. In de bovenlaag zitten mensen die geen belasting betalen, maar dat wel zouden kunnen. Aan de onderkant is diepe armoede. Op Curaçao ben ik in wijken geweest waarvan toeristen zelfs geen vermoeden hebben dat ze bestaan. Een soort parallelle samenleving. Politici moeten zich afvragen: besturen wij voor die mensen, of dienen wij andere belangen? De eerlijkheid gebiedt te zeggen dat er vaak ook andere belangen zijn.’

Deelt u de vaak gehoorde analyse dat de landen op 10-10-10 niet klaar waren voor autonomie en dat iedereen dat eigenlijk ook wel wist?

‘De politieke werkelijkheid was dat er een diep gevoelde wens was om land te worden, met name bij de kleinste, Sint Maarten. Aruba had al een status aparte, dat heeft een structuur. Het probleem is daar nu dat de staatsschuld tot boven de 100 procent is opgelopen. Curaçao had met Willemstad de hoofdstad van de Antillen, daar was ook een soort bestuurlijke traditie. Maar Sint Maarten had niets. Om daar een land op te bouwen, inclusief rechtshandhaving, is veel kennis en capaciteit nodig. En een politieke cultuur waarbij iedereen aan dezelfde kant van het touw trekt.’

Die cultuur ontbreekt?

‘In een democratie en rechtsstaat moeten volksvertegenwoordigers zich bezighouden met het landsbelang. Dat doen ze niet altijd. Nederland had een heel aantrekkelijk aanbod, met kennis van Schiphol, om de luchthaven op Sint Maarten te herbouwen. Dat werd geframed als: Nederland wil het vliegveld overnemen. De regering werd gegijzeld door het parlement, omdat daarin mensen zaten met een beter bod. Dat was wel 20 miljoen duurder en deugde van geen kant. Maar gevolg was dat het herstel een jaar heeft stilgelegen. Dat bedoel ik met kansen missen.’

Hoe nu verder?

‘De voorwaarden zijn duidelijk en de noden zijn hoog. De situatie is echt dramatisch. Maar ik krijg veel steunbetuigingen uit de bevolkingen dat Nederland moet volhouden. Mijn doel is dat de landen straks hun autonomie wél kunnen dragen. Al zal daar altijd hulp van Nederland bij nodig zijn.’