Orkestreert de regering-Trump een staatsgreep in Venezuela?

‘De Verenigde Staten zitten niet achter deze staatsgreep. Ze lopen voorop. Ze zitten in de voorhoede van deze staatsgreep”, tierde de Venezolaanse buitenlandminister Jorge Arreaza zaterdag tijdens een zitting van de VN-Veiligheidsraad over de politieke crisis in zijn land. „Ze geven bevelen, niet alleen aan de Venezolaanse oppositie, maar ook aan satellietregeringen in de regio en, zo lijkt het, in Europa en andere delen van de wereld.”

Het verwijt dat de Amerikanen een coup orkestreren in Venezuela klinkt sinds woensdag. Die dag riep de Venezolaanse oppositieleider en parlementsvoorzitter Juan Guaidó zich uit tot waarnemend president. De regering-Trump erkende hem onmiddellijk als interim-leider; Canada en een elftal Latijns-Amerikaanse landen volgden snel. En sinds zaterdag zeggen Europese landen Guaidó ook te zullen steunen – als Maduro voor het eind van de week geen nieuwe, eerlijke verkiezingen heeft uitgeschreven.

1. Waarom stellen de VS zich zo actief op in deze crisis?

   „We zijn hier om alle landen te vragen de democratische aspiraties van het Venezolaanse volk te steunen nu ze zich proberen te bevrijden van de illegitieme maffiastaat van voormalig president Maduro”, zei de Amerikaanse minister Pompeo (Buitenlandse Zaken) zaterdag bij de VN. Hij wees op de humanitaire crisis in het land: de armoede, het gebrek aan voedsel en water, het instorten van de gezondheidszorg, de uittocht van vluchtelingen. Verder beschuldigen de VS het Maduro-regime al jaren van steun aan rebellengroepen, van betrokkenheid bij drugssmokkel en van banden met Iran en Hezbollah.　

   Nu zijn er meer landen in de regio waar de democratie wankelt. Guatemala en Honduras bijvoorbeeld, twee landen waaruit de laatste jaren bovendien veel mensen naar de VS vluchten. Toch hoor je Washington niet over de sluipende staatsgreep in Guatemala, waar de president het Grondwettelijk Hof en een VN-commissie tegen corruptie saboteert. Ook doen de VS nog zaken met de rechtse president Hernández in Honduras. Hij ging eind 2017 op voor een tweede termijn, terwijl de grondwet dit eigenlijk verbood en sjoemelde mogelijk bij een hertelling.

   Terwijl de VS zich onder Trump elders in de wereld terugtrekken en mensenrechten geen prioriteit geven, bemoeien ze zich nu actief met Venezuela. Dat komt doordat er óók binnenlands-politieke motieven spelen.

   Trumps huidige Latijns-Amerika-beleid wordt sterk bepaald door de prominente senator Marco Rubio uit Florida. In deze electoraal belangrijke swing state wonen veel Cubaanse en Venezolaanse ballingen. Een harde lijn tegen Maduro (en diens bondgenoten in Havana) moet in 2020 kiezers voor de Republikeinen naar de stembus lokken.

   Trump was nog maar een paar weken president toen Rubio in februari 2017 samen met Lilian Tintori op bezoek ging in het Witte Huis. Tintori is de vrouw van Leopoldo López, oppositiekopstuk en de bekendste politiek gevangene van het land. Trump twitterde na afloop dat Venezuela hem vrij moet laten. López, die tegenwoordig onder huisarrest staat, geldt als de politieke mentor van Guaidó. Hij zit achter diens razendsnelle opmars, eerst binnen hun oppositiepartij Voluntad Popular, daarna zijn uitverkiezing tot parlementsvoorzitter en nu het interim-presidentschap.

   realDonaldTrump Donald J. Trump Venezuela should allow Leopoldo Lopez, a political prisoner & husband of @liliantintori (just met w/ @marcorubio) out of prison immediately. https://t.co/bt8Xhdo7al 15 februari 2017 @ 23:59

   

   Volgen

2. Organiseren de VS nu een machtswisseling in Venezuela?

   Die verdenking is historisch gezien niet vreemd. Vanaf de 19de eeuw mengden de VS zich zeer actief in hun ‘achtertuin’ Latijns-Amerika. Onder de zogeheten Monroe-doctrine (de VS zijn de baas op het Westelijk Halfrond) werden Amerikaanse belangen actief verdedigd. In de Koude Oorlog werden van Nicaragua tot Chili rechtse, pro-Amerikaanse (para)militairen gesteund in de strijd tegen linkse guerrillero’s of democratisch gekozen regeringen. Bijbehorende burgeroorlogen en mensenrechtenschendingen nam Washington voor lief.

   Militaire coups of Amerikaanse interventies worden in Latijns-Amerika deze eeuw echter niet meer geaccepteerd. In 1989 vielen de VS het kleine Panama nog binnen. Maar bij recentere georkestreerde machtswisselingen, zoals in Haïti in 2004 of Honduras in 2009, bleven de VS in elk geval voor de buitenwereld meer op de achtergrond.

   Trump lijkt minder te malen om die beeldvorming. Vrijdagmiddag benoemde zijn regering uitgerekend Elliott Abrams tot speciale Venezuela-gezant. Deze 71-jarige neoconservatieve havik is in Midden-Amerika berucht wegens zijn bemoeienis met de regio in de jaren tachtig. Als Reagans onderminister van Buitenlandse Zaken bagatelliseerde hij het Mozote-bloedbad in El Salvador. (Hierbij slachtten door de VS getrainde militairen in 1981 honderden burgers af.) Abrams verdedigde ook de Guatemalteekse dictator Ríos Montt, ondanks diens genocide op de inheemse bevolking. En hij werd veroordeeld voor (tweemaal) liegen in het Congres over zijn sleutelrol in het Iran-Contra-schandaal.

   En in april 2002 had Abrams een rol in de kortstondige coup tegen Maduro’s voorganger Hugo Chávez. Te midden van wekenlange protesten deed werkgeversvoorman Pedro Carmona toen een mislukte greep naar de macht. Abrams (destijds lid van de Nationale Veiligheidsraad) onderhield in de maanden voorafgaand en tot op de coupdag zelf contact met putschist Carmona, onthulde de Britse zondagskrant The Observer.

3. Hoe kan een gedwongen machtswisseling eruitzien?

   Als Latijns-Amerikaanse leiders tegenwoordig worden afgezet, is het veelal via lawfare: politiek-juridische oorlogsvoering. Zulke afzettingsprocedures verdelen samenlevingen ook diep, maar er rollen geen tanks door de straten.

   Een interessant precedent vormt Honduras, waar in juni 2009 de zittende president Manuel Zelaya werd afgezet. Zelaya was een geestverwant van Chávez, die begin deze eeuw meer linkse leiders op het continent inspireerde en steunde. In 2009 wilde Zelaya een omstreden referendum over een grondwetgevende vergadering houden. Het Hooggerechtshof verbood dit en liet het leger ingrijpen. Hondurese militairen, die in contact stonden met de Amerikaanse legertop, zetten Zelaya op een vliegtuig naar Costa Rica.

   De regering-Obama veroordeelde het ingrijpen niet expliciet als coup, noch staakte ze de militaire hulp aan Honduras. Dit werd uitgelegd als stilzwijgende steun aan de nieuwe, rechtse machthebbers.

   Lees ook: Oppositie kan leger niet losweken van Maduro

4. Wordt dit Hondurese model op Venezuela toegepast?

   Ook in Venezuela woedt de strijd tussen instituties. In 2015 heroverde de oppositie bij verkiezingen de Nationale Assemblée. Maduro zette de volksvertegenwoordiging echter buitenspel met de oprichting van een aan hem loyale ‘grondwetgevende vergadering’. Vervolgens liet hij zich in mei ‘herkiezen’ bij een stembusgang waar de oppositie goeddeels van was uitgesloten.

   De oppositie eist nu de macht op met een beroep op artikel 233 van de grondwet. Dit bepaalt dat de parlementsvoorzitter de interim-president kan worden als de post vacant is. Volgens de oppositie is daar sprake van, omdat Maduro zich de macht heeft „toegeëigend” met zijn omstreden herverkiezing. De landen die Guaidó als interim-leider zien, hebben die stembusgang nooit geaccepteerd en erkennen alleen de Nationale Assemblée. In haar ultimatum aan Maduro (verkiezingen of we steunen Guaidó) verwees de Europese Unie zaterdag expliciet naar artikel 233.

   Anders dan Zeleya tien jaar geleden in Honduras, heeft Maduro echter cruciale instituties in handen. Het Hooggerechtshof, de kiesraad, het leger, politie en nagenoeg alle landelijke media staan onder controle van zijn regime. Ook geniet de socialistische autocraat nog steun van enkele bondgenoten: Rusland, China, een half dozijn linkse latinolanden, Turkije en Iran.

5. Hoe kan het westerse Guaidó-kamp Maduro dan weg krijgen?

   Ze plaatsen hem in een internationaal isolement. Zo erkenden de VS zondag een nieuwe Venezolaanse ambassadeur in Washington, voorgedragen door Guaidó. De centrale Bank of England zou eind vorige week aan Maduro hebben geweigerd om voor 1,2 miljard dollar aan goud op te nemen. De Britten deden dit op verzoek van de VS, meldde financieel persbureau Bloomberg.

   Voor de VS is ook olie een wapen. De Venezolaanse staatsoliemaatschappij PdVSA verwerkt veel van haar olie in raffinaderijen in de VS. Deze zijn in handen van haar Amerikaanse dochteronderneming Citgo, in Houston. De VS zouden de regering-Guaidó de controle over Citgo willen geven en de opbrengsten laten opstrijken, schemerde vrijdag door in een communiqué van het Amerikaanse ministerie van Financiën.

   Maduro zou daarop de export kunnen staken. Dat zouden Amerikanen merken aan de benzinepomp, al zijn de VS dankzij fracking steeds minder afhankelijk van olie-import. Een probleem voor Maduro is dat hij zijn typische, zeer zware olie niet zomaar elders kan laten opwerken.

   Bekijk ook deze fotoserie: Een land te gevaarlijk voor kinderen

   Als het de VS lukt geldstromen naar Guaidó om te buigen, zal dit de financiële positie van Maduro verslechteren. Dit kan hem ook verder in de problemen brengen bij zijn grootste internationale bondgenoten: Rusland en China. Aan deze crediteuren is hij miljarden verschuldigd en het lukt hem steeds slechter die leningen af te lossen.

6. En als dat niet lukt, toch een ouderwetse invasie?

   Trump opperde militair ingrijpen in 2017 meermaals binnenskamers en in gesprek met Latijns-Amerikaanse leiders. Zijn toenmalige buitenlandminister (Rex Tillerson) en Veiligheidsadviseur (Herbert McMaster) raadden het hem sterk af, omdat de regio er fel tegen gekant is.

   Zuid-Amerika stond de afgelopen jaren weliswaar machteloos terwijl Maduro zijn greep op het noodlijdende land verstevigde en een grote vluchtelingenstroom op gang bracht, maar toen de chef van de pan-Amerikaanse landenclub OAS medio 2018 militair ingrijpen opperde, werd dit breed veroordeeld.

   De militaire optie lijkt dus vooral retoriek, maar kan niet helemaal worden uitgesloten. Tillerson en McMaster zijn vervangen door respectievelijk Mike Pompeo en John Bolton, die een meer havikachtige houding innemen.

   Ook kreeg Maduro recent twee zeer rechtse buren. In Colombia, het land dat veruit de meeste Venezolaanse vluchtelingen telt, trad vorig jaar Iván Duque aan. Hij streeft goede banden na met de VS en wil af van Maduro. Het linkse Volksbevrijdingsleger (ELN) pleegt in Colombia ontvoeringen en aanslagen en gebruikt Venezuela daarbij regelmatig als uitvalsbasis. Duque verbrak onlangs de moeizame vredesonderhandelingen met het ELN. Deze maand pleegde de guerrillagroep een bomaanslag op een politieacademie met twintig doden tot gevolg. Dit oplaaiende conflict tussen het ELN en Duque kan een rol gaan spelen in de Venezolaanse crisis.

   Ook de op 1 januari aangetreden Braziliaanse president, de uiterst rechtse oud-legerkapitein Jair Bolsonaro, is kritisch op Maduro. Zijn vicepresident, generaal Hamilton Mourão, opperde tijdens de campagne een militaire „vredesmissie” tegen de Venezolaanse leider. De afgelopen weken sloot hij interventie uit, maar Bolsonaro overweegt wel de Amerikanen een militaire basis in Brazilië te laten openen.

7. Kan de Amerikaanse bemoeienis ook contraproductief uitpakken?

   De campagne voor Guaidó kan voor hem een doodskus blijken. De Venezolanen zijn nogal nationalistisch ingesteld. De ‘Bolivariaanse’, links-nationalistische revolutie die Chávez in het land ontketende werd er aanvankelijk breed gesteund. Binnen de strijdkrachten bekleden chavistas, aanhangers van de oud-president, hoge posities. Hun geduld met Maduro raakt wellicht op, maar ze zullen de revolutie niet zomaar inruilen voor steun aan de ‘imperialistische’ Guaidó. De Amerikaanse steun kan de huidige impasse daarmee ook zomaar verlengen.

   Lees ook: Bij straatvergaderingen zoeken Venezolanen de informatie waar ze zo naar snakken